Budynek teatru wzniesiony został w 1873 roku ze środków pochodzących z kontrybucji
po wojnie francusko - pruskiej. Projektant i budowniczy obiektu są nieznani.

W 1886 roku na zapleczu sceny wzniesiono teatr letni (obecnie rozebrany i przeniesiony do Lubniewic). Projektantem obiektu był W. Arndt. Budową obiektów teatralnych (a także wzniesionej w ich pobliżu kręglarni) kierowała specjalnie do tego celu powołana spółka akcyjna. W okresie wcześniejszym przedstawienia dramatyczne wystawiane były
w przystosowanym do celów teatralnych kościele garnizonowym. Po wybudowaniu teatru pierwotna nazwa ulicy Armenhaus-Strasse zmieniona została na Theaterstrasse.

Przedstawienie premierowe, inaugurujące działalność teatru, odbyło się  w  1886 roku.
W niezmienionym stanie teatr przetrwał do czasów I wojny światowej, kiedy to obiekt został częściowo zniszczony.
W 1917 r. powstało Towarzystwo Teatralne, które przejęło pieczę nad obiektem. Zaniechano odbudowy teatru letniego, a teatr zimowy zmodernizowano, nadając
mu zarazem rangę teatru miejskiego.
W 1923 r. rozpoczęła się przebudowa wnętrza obiektu; wybudowano wtedy również główny portyk z trójkątnym tympanonem. Modernizacja wnętrza realizowana była
na podstawie planów, opracowanych przez architekta Meyera. Zmieniono wówczas układ pomieszczeń, organizację sceny i instalacje techniczne (ogrzewanie, elektryczność). Autorem dekoracji wnętrza budynku był artysta Sandforth.

W latach 20-tych XX w. - za czasów dyrektora Schneidera - teatr letni zaadaptowano
na magazyn.
Po II wojnie światowej teatr wznowił działalność 8 września 1945 roku wystawieniem sztuki A. Fredry „Ciotunia” (przedstawienie przygotował zespół amatorski).
5 stycznia 1946 roku wznowiono działalność Teatru Miejskiego, noszącego wówczas imię
J. Korzeniowskiego, ale już na początku 1947 roku obiekt zamknięto z uwagi na trudności finansowe.

Pod koniec 1947 roku teatr przemianowano na Teatr Ziemi Lubuskiej im. J. Osterwy
i wznowiono działalność wystawieniem sztuki A. Fredry - „Damy i huzary”.
Lata 1949-1955 to okres upadku stałej sceny teatralnej w Gorzowie Wlkp., choć
na początku lat 50-tych wystawiały tu jeszcze zespoły amatorskie.
W latach 1954-55 obiekt funkcjonował jako kino. Odbywały się tu również imprezy sportowe i cyrkowe.
W 1956 roku obiekt przeszedł remont kapitalny i oddany został w użytkowanie miejscowemu zespołowi amatorskiemu.
Profesjonalna działalność teatralna wznowiona została w 1960 roku wystawieniem „Balladyny” J. Słowackiego.

W sensie architektonicznym obiekt jest budowlą neoklasycystyczną o architekturze typowej dla budynków wznoszonych na tym terenie w okresie po wojnie francusko-pruskiej (1870-1871).

Budynek Teatru im. J. Osterwy posadowiony jest we wschodniej części miasta. Działka siedliskowa teatru wyznaczona jest od strony południowej ul. Teatralną,
od wschodniej - ul. Ogrodową, od zachodniej - zabudowaniami Młodzieżowego Domu Kultury i od północnej - terenami miejskimi ul. Warszawskiej. Teren parceli jest przestronny, zbliżony kształtem do prostokąta. Pierwotny układ przestrzenny zabudowy został częściowo zatarty (znajdowały się tu m.in. teatr letni, kręgielnia). W północno-zachodniej części działki siedliskowej znajduje się szereg budynków gospodarczych,
a do wschodniej ściany budynku teatru dostawiony jest pawilon przeznaczony
na warsztat. Po wschodniej stronie obiektu zachował się częściowo dawny park
z okazałymi drzewami (głównie kasztanowce). Teren posesji ogrodzony jest częściowo murem ceglanym.

Budynek osadzony jest na ławach fundamentowych z cegły ceramicznej lub kamieni. Podmurówka, tworząca cokół budynku, wykonana jest z cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej. Podłogi są deskowe lub parkiet w korytarzach i pomieszczeniach biurowych.
Na scenie jest wykładzina dywanowa. Nad hallem parteru strop jest kasetonowy,
a nad widownią jest strop gipsowy.
 
Drzwi frontowe to trzy pary drzwi dwuskrzydłowych, ramowo-płycinowych. Zewnętrzne drzwi w elewacji wschodniej są trójskrzydłowe, ramowo-płycinowe, z naświetlami.
We frontowej części obiektu oraz w części mieszczącej widownię zachowały się dwuskrzydłowe drzwi płycinowe, zdobione złoconym oblistwowaniem.

Obiekt wzniesiony został pierwotnie na rzucie zbliżonym kształtem do litery "T". Część frontowa (południowa) mieści się w obrysie prostokąta. Przed frontem tej części obiektu usytuowany jest portyk, zwieńczony trójkątnym tympanonem. Od strony północnej
do frontowej części teatru (mieszczącej hall i szatnię) dostawiony jest budynek główny (mieszczący salę widowni i scenę). Przybudówki teatru, zlokalizowane przy ścianach wschodniej i zachodniej, wzniesione zostały wtórnie. Każda z nich założona jest na rzucie prostokąta po stronie wschodniej oraz zachodnia klatka schodowa z przyległymi toaletami
i portiernią. Przedsionek garderoby, przybudówka z pomieszczeniami technicznymi są po stronie zachodniej. Frontowa część obiektu jest dostępna od strony południowej
i skomunikowana wewnętrznie z budynkiem głównym. Wnętrze budynku głównego
(sala widowni i scena)  dostępne są od strony wschodniej i zachodniej przez przybudówki.
 
Teatr gorzowski jest budowlą o rozczłonkowanej bryle. Przed frontem części frontowej usytuowany jest portyk, wsparty kanelowanymi kolumnami doryckimi i zwieńczony trójkątnym tympanonem. Frontowa część obiektu wskazuje cechy budowli neoklasycystycznej, charakteryzującej się uproszczona kompozycją o ciągłych konturach.

Charakter wnętrza obiektu ukształtowany został w latach 20-tych XX w. Malowidła - umieszczone po bokach sceny i na stropie nad widownią - wykonane zostały przez artystę Sandfortha (specjalizującego się w wykonywaniu dekoracji kościelnych), i nawiązują
do form renesansowych (sceny z życia teatru). Plafon, umieszczony w centrum stropu nad widownią, ma formę ażurowej rozety ukształtowanej ze złoconej wici akantu, obramowanej meandrowym szlakiem. Balkon widowni wsparty jest kolumnami o złoconych kapitelach, ukształtowanych z detalu w formie liści akantu rzymskiego.
Zachowało się sporo elementów wyposażenia technicznego, pochodzącego
z lat 20 - 30-tych XX w. m.in. sznurowania sceny.


Opracowanie: Anna Baran, Marzena Maćkała
Na podstawie materiałów udostępnionych przez:
- Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze 
  Delegatura w Gorzowie Wlkp.
- Pracownię Miejskiego Konserwatora Zabytków 
  w Urzędzie Miasta Gorzowa Wlkp.
Fot. Sławomir Sajkowski